Από ένα κομμάτι καμμένου ξύλου το ταφικό μνημείο χρονολογήθηκε οριστικά - Ανήκει στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. - Γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ και οι αρχαιολόγοι που θέλουν να γίνουν αρεστοί στην κυβέρνηση επιμένουν ότι το μνημείο είναι ρωμαϊκό. - Οι ανασκαφείς δίνουν όλες τις απαντήσεις στο protothema.gr
Στο τελευταίο επεισόδιο της περιπέτειας με πρωταγωνιστή τον Τύμβο της Αμφίπολης οποιοδήποτε εύρημα θα μπορούσε να συνδέει το μνημείο με τον Μέγα Αλέξανδρο, εξορκίζεται σαν αμφισβητίσιμο. Κάθε «μακεδονική» υπόθεση που προτείνεται, ιδιαίτερα από τους ανασκαφείς, αντιμετωπίζεται με εχθρότητα από πολλούς αρχαιολόγους, επικρίνεται ως αντιεπιστημονική, προπαγανδιστική, ιδεολογικά ύποπτη κ.ο.κ.
Στο πλαίσιο μιας τάσης που αξιώνει να κυριαρχήσει ελέω κάποιας υπερφυσικής βεβαιότητας την οποίαν κατέχουν αποκλειστικά οι επικριτές των καθ' ύλην αρμόδιων ερευνητών, η άποψη ότι το μνημείο είναι «ρωμαϊκό» θεωρείται εξ ορισμού ως «επιστημονική» -έστω και εάν δεν βασίζεται σε τεκμήρια, αλλά μόνο σε εκτιμήσεις και υποθέσεις μιας μερίδας αρχαιολόγων. Απεναντίας, η εκδοχή ότι ο Τύμβος είναι μακεδονικός θεωρείται, και πάλι εξ ορισμού, ως «μη επιστημονική» -ακόμη και εάν θεμελιώνεται σε πάμπολλα αρχαιολογικά, καλλιτεχνικά, γεωλογικά κ.λπ ευρήματα: Όμως, από ένα ταπεινό υπόλειμμα καμμένου ξύλου, το μνημείο χρονολογείται ακριβώς στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Και η συζήτηση σε ό,τι αφορά στην κατασκευή, της καμάρας τουλάχιστον, θα μπορούσε να έχει ήδη κλείσει.
Όχι μόνον φαίνεται να παρήγγειλε ένα μεγαλοπρεπές ηρώον για τον αδελφικό του φίλο και συνοδοιπόρο Ηφαιστίωνα, αλλά ο Μέγας Αλέξανδρος είναι πιθανόν να απεικονίζεται ο ίδιος σε μια ανάγλυφη ζωφόρο. Γενικότερα, η τεχνοτροπία, τόσο της δόμησης, όσο και των έργων τέχνης (αγαλμάτων, αναγλύφων κ.α), ενισχύει ολοένα και περισσότερο την εκτίμηση ότι το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης κατασκευάστηκε τον 4ο π.Χ. αιώνα. Επίσης ο λόφος στον οποίον διαμορφώθηκε ο Τύμβος δεν είναι φυσικός, αλλά ανθρωπογενής στο μεγαλύτερο ποσοστό του. Τα χωματουργικά μηχανήματα που αφαίρεσαν χώμα πάνω από το μνημείο, δεν πέρασαν ποτέ πάνω από τον 3ο Θάλαμο. Οι ζημιές στον συγκεκριμένο χώρο φαίνεται ότι επήλθαν από το υπερβολικό βάρος του χώματος άλλων, παλαιότερων ανασκαφών. Εν αγνοία τους οι αρχαιολόγοι που διερεύνησαν προηγουμένως την κορυφή του Τύμβου, επιβάρυναν το μνημείο που παρέμενε κρυμμένο στα σπλάχνα του λόφου κάτω από τα πόδια τους.
Δημήτρης Εγγλέζος
Με βάση τα μέχρι στιγμής συμπεράσματα των κ.κ. Μιχάλη Λεφαντζή, Δημήτρη Εγγλέζου και Αντόνιο Κόρσο (αρχιτέκτων, πολιτικός μηχανικός και αρχαιολόγος-διεθνής αυθεντία στην αρχαιοελληνική γλυπτική αντίστοιχα), το protothema.gr παρουσιάζει αναλυτικά τα επιχειρήματα των ανασκαφέων υπέρ της χρονολόγησης του μνημείου της Αμφίπολης στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα, παρόλο που οι επικρίσεις εναντίον τους μένονται απτόητες. Και αυτό γίνεται διότι, μέχρι στιγμής, όχι επειδή υιοθετούμε απαραιτήτως τις απόψεις των ανασκαφέων, αλλά διότι ο δικός τους λόγος είναι ο μόνος συγκροτημένος και τεκμηριωμένος -μέχρι στιγμής τουλάχιστον. Προφανώς ούτε εκείνοι ούτε εμείς ήμασταν παρόντες όταν κατασκευαζόταν ο Τύμβος, όμως η άκριτη απόρριψη των υποθέσεων που προτείνουν, απάδει, όχι μόνο της επιστημονικής δεοντολογίας, αλλά ακόμη και της στοιχειώδους ηθικής.
Αντόνιο Κόρσο
Στην «αργκό της Αμφίπολης» -εάν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι τέτοιο- από το προηγούμενο καλοκαίρι κυκλοφορεί ένα φασματικό «ρωμαϊκό πόρισμα». Υποτίθεται πως συνετάχθη από αρχαιολόγους οι οποίοι βασίστηκαν σε μία και μόνη, μάλλον «τουριστική» επίσκεψη στο μνημείο, αλλά και στην εμμονική προσκόλληση ενός γεωλόγου στη θεωρία ότι ο Λόφος Καστά είναι φυσικός. Όμως, τα ευρήματα που παρουσίασαν πρόσφατα οι ανασκαφείς στην 29η Επιστημονική Συνάντηση της Θεσσαλονίκης για το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και τη Θράκη, καταρρίπτουν οριστικά κάθε είδους «ρωμαϊκό πόρισμα». Αυτό, βεβαίως, δεν αναχαιτίζει τις επιθέσεις εναντίον τους: Κάθε καινούργιο στοιχείο που παρουσιάζει η ανασκαφική ομάδα αμφισβητείται με πάθος, ενώ συμβαίνουν διάφορα παράδοξα: Για παράδειγμα, οι ίδιοι πάνω-κάτω αρχαιολόγοι που το 2014 καταδίκαζαν -και όχι εντελώς αδικαιολόγητα- την προσπάθεια εκμετάλλευσης της ανασκαφής από την τότε πολιτική ηγεσία, σήμερα επιχειρούν να απαξιώσουν τα στελέχη της ανασκαφικής ομάδας. Ενδεχομένως αυτό γίνεται επειδή η νυν κυβέρνηση ενοχλείται από την επιμονή τους να εμφανίζουν σταδιακά ευρήματα που επιβεβαιώνουν τη σύνδεση του Μνημείου με τη μακεδονική δυναστεία. Με άλλα λόγια η πολιτική εκμετάλλευση του Τύμβου της Αμφίπολης δεν είναι αξιωματικά κακή. Είναι κακή και επιζήμια μόνο εάν δεν εξυπηρετεί τα ιδεολογήματα -ή τις ιδεοληψίες- της κυβερνώσας πλειοψηφίας και των πρόθυμων κολάκων της. Η προβολή της Αμφίπολης κάνει κακό όταν γίνεται από τα «εξωνημένα συστημικά ΜΜΕ», είναι μια χαρά όμως όταν, εντελώς ξαφνικά, τον Αύγουστο του 2015, γίνεται πρωτοσέλιδο στο κομματικό φερέφωνο του ΣΥΡΙΖΑ, την εφημερίδα Αυγή.
Με την ίδια λογική ορισμένοι αρχαιολόγοι εξανίστανται όταν ακούν από τους ανασκαφείς ότι «θα πρέπει να κάνουν υπομονή» εφόσον η μελέτη και επεξεργασία των ευρημάτων δεν έχει ολοκληρωθεί. Ωστόσο, το καλοκαίρι του 2014, οι ίδιοι επιστήμονες καυτηρίαζαν σαν ιδιαίτερα παρακινδυνευμένες και πρώιμες τις υποθέσεις που διατυπώνονταν για το μνημείο. Και είναι οι ίδιοι αυτοί που σήμερα δυσανασχετούν με τις καθυστερήσεις, παρόλο που ορισμένοι εξ αυτών καθυστερούν και μάλιστα επί ολόκληρες δεκαετίες τις δικές τους αρχαιολογικές μελέτες.
Είναι πολυάριθμα τα οξύμωρα και ποικίλες οι αντιφάσεις της κόντρας «Μεγαλεξανδρομάχων» και «Μεγαλεξανδροφίλων», δηλαδή μεταξύ αρχαιολόγων και λοιπών επιστημόνων για την Αμφίπολη. Το πιο εντυπωσιακό είναι όμως η αντιστροφή που επιχειρείται ως προς την ερμηνεία του μνημείου σύμφωνα με το εξής υπεραπλουστευτικό, μανιχαϊστικό σχήμα: «Μακεδονικό = κακό, ρωμαϊκό = καλό». Το ότι και οι δύο απόψεις θα μπορούσαν να τεθούν σε επιστημονική συζήτηση, σε μια υγιή αντιπαράθεση και να διαψεύσει ή να επιρρώσει η μία την άλλην, είναι μια διαδικασία που φαίνεται να έχει εγκαταληφθεί, ειδικά για την Αμφίπολη.
Η χρονολόγηση στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Όπως εξηγεί στο protothema.gr ο πολιτικός μηχανικός κ. Δημήτρης Εγγλέζος, «τα θολωτά μνημεία γενικά κατασκευάζονται ταυτόχρονα με εξωτερική επίχωση. Μόνο έτσι λειτουργούν σωστά στατικά. Το να καλύπτονται από χώμα είναι μέρος της κατασκευής τους. Πρέπει να είναι θαμμένα. Σε αυτή την εξωτερική επίχωση που λειτουργούσε ως μέσο στήριξης του μνημείου, βρέθηκε ένα 'καρβουνάκι'. Μάλιστα, εντοπίστηκε ακριβώς στο ύψος της καμάρας. Άρα, το συγκεκριμένο καρβουνάκι, βρέθηκε σε ένα υλικό που χρησιμοποιήθηκε ταυτόχρονα με την επίχωση στη χρονική φάση κατασκευής του μνημείου. Ύστερα από τις αναλύσεις που έγιναν με τη μέθοδο του 'άνθρακα 14', η καύση του ξύλου που απέμεινε σαν μικρό κομμάτι κάρβουνου, χρονολογείται μεταξύ 360 και 300 π.Χ. αλλά με μεγαλύτερη πιθανότητα το 320-325 π.Χ. Αυτό είναι το παλαιότερο όριο χρονικά που μπορεί να έχει κατασκευαστεί το μνημείο. Δεν μπορεί να έχει κατασκευαστεί πιο πριν».
Σε αυτά ο αρχιτέκτων κ. Μιχάλης Λεφαντζής συμπληρώνει: «το ξύλο βρέθηκε στην επίχωση, στο ύψος της γενέτειρας της καμάρας. Πιθανώς να προέρχεται από το εργοτάξιο, από κάποιο ικρίωμα. Και είμαστε εξαιρετικά τυχεροί που βρέθηκε. Το ικρίωμα, η σκαλωσιά, πιθανότατα κατέπεσε όταν έκαναν την κατάχωση από την εξωτερική παρειά, πριν από την ολοκλήρωση της κατασκευής της καμάρας. Και έμεινε εκεί. Είναι δεδομένο ότι αυτό το κομμάτι ξύλου μπαίνει μετά από την κατασκευή της τοιχοποιίας. Έχει χρονολογηθεί η κοπή του ξύλου, από το δένδρο του. Δεν μπορεί να απέχει πολύ χρονικά η κοπή από τη χρήση του στην κατασκευή της καμάρας. Το 'καρβουνάκι' μάς δίνει ένα terminus, ένα όριο, για την κατασκευή της τοιχοποιίας. Αυτό το όριο είναι στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Η τοιχοποιία είχε ήδη γίνει όταν έγινε η καύση αυτού του ξύλου».
Μιχάλης Λεφαντζής
Ηρώον Ηφαιστίωνος
Μολονότι τονίζει ότι η ερμηνεία και η ενδεχόμενη ταύτιση του μνημείου με συγκεκριμένες ιστορικές προσωπικότητες δεν είναι δική του αρμοδιότητά, ο αρχιτέκτων κ. Μιχάλης Λεφαντζής αναλύει ότι «βάσει ιστορικών στοιχείων και εφόσον τυπολογικά το μνημείο ανήκει στην κατηγορία του ηρώου, είναι ένα αρχιτεκτονικό έργο το οποίο δεν έχουμε ξαναδεί ποτέ ολοκληρωμένο σε αυτή τη μορφή. Όσον αφορά στον ήρωα στον οποίον αναφέρεται, επειδή χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα, εγώ πιστεύω ότι είναι ένα ηρώο του Ηφαιστίωνα. Το είπα από την αρχή της ανασκαφής σχεδόν. Μάλιστα, η σύνδεση με το περίφημο αρχιτέκτονα Δεινοκράτη έρχεται ακριβώς λόγω Ηφαιστίωνα. Είναι καταγεγραμμένο στη γραμματεία ότι ήταν αυτός που σχεδίασε την πυρά του Ηφαιστίωνα και τα ηρώα του. Επίσης συντήρησε το Αρτεμίσιο της Εφέσου.
Γενικώς θεωρώ ότι αυτή αρχιτεκτονική κατασκευή που έχω μπροστά μου στην Αμφίπολη, βάσει συγκρίσεων και σύμφωνα με την τυπολογική εκτίμηση, είναι ένα από τα ηρώα του Ηφαιστίωνα.
Μέσα στον ταφικό κύκλο που ορίζεται από τον μαρμάρινο περίβολο του Τύμβου εγκαθιδρύεται μια νέα, ηρωική λατρεία, την οποία συνοδεύουν ταφές μέσα στο μνημείο. Στα ηρώα η χθόνια λατρεία, όπως οι περισσότεροι γνωρίζουν, είχε μια διττή λειτουργία: Η πρώτη είναι ότι αυτός που κάνει σπονδή και προσφορά, προσφεύγει στον ήρωα ζητώντας θεραπεία. Και η δεύτερη, ο σπένδων επισκέπτης ζητά να λάβει μια απάντηση από τον ήρωα, έναν χρησμό για κάποιο ζήτημα που τον απασχολεί».
Ο Μέγας Αλέξανδρος στη ζωφόρο, ο Ηφαιστίων και η Ολυμπιάδα
Ο Αντόνιο Κόρσο, Ιταλός αρχαιολόγος, ειδικός στην αρχαιοελληνική γλυπτική με πλούσιο επιστημονικό έργο και παγκόσμια αναγνώριση, θεωρεί ότι είναι πολύ πιθανόν στο θραύσμα ζωφόρου που βρέθηκε στην περιοχή του Τύμβου Καστά και πολύ κοντά στο μνημείο, να απεικονίζεται ο Μέγας Αλέξανδρος. Φυσικά, η άποψή του προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και αμφισβητήθηκε μεγαλόφωνα από την πλευρά των αρχαιολόγων που αρνούνται εκ προοιμίου και ανεξαρτήτως ευρημάτων την σύνδεση της Αμφίπολης με τον Μακεδόνα βασιλέα. Ωστόσο, ο Αντόνιο Κόρσο δεν βασίζεται σε βιαστικές εκτιμήσεις, ενώ παραθέτει πλήθος συγκριτικών αναφορών για να ενισχύσει τη θεωρία του. Παρατίθεται εδώ η άποψή του λεπτομερώς, καθώς παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η μεθοδολογική οδός που ακολουθεί, από τον Τύμβο Καστά του σήμερα έως τον Μέγα Αλέξανδρο: «Το κατώτερο τμήμα του βάθρου του Λέοντος περιέτρεχε μια ανάγλυφη ζωφόρος. Σώζονται δύο τμήματα αυτής της ζωφόρου. Στο καλύτερα σωζόμενο και πιο σημαντικό από αυτά τα θραύσματα, διακρίνεται Μακεδόνας πολεμιστής σε προφίλ, χωρίς περικνημίδες, ο οποίος φέρει μακεδονική ασπίδα και κράνος.
Το τμήμα της ζωφόρου από το βάθρο του Λέοντα. Απεικονίζεται στρατιώτης με μακεδονική εξάρτυση σε νεκρική πομπή. Εικάζεται ότι είναι ο Μέγας Αλέξανδρος.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως το πρόσωπό του προσομοιάζει στα χαρακτηριστικά των πορτραίτων του Αλεξάνδρου Γ', όπως αυτό του μουσείου της Δρέσδης.
Στο φόντο διακρίνεται μια συκιά με ένα φίδι τυλιγμένο γύρω από αυτήν. Το κεφάλι του φιδιού σχεδόν εφάπτεται στο κράνος του πολεμιστή. Η συκιά είναι το ιερό δέντρο της Δήμητρος και πιστεύεται ότι πρωτοεμφανίζεται στην Ελευσίνα. Έτσι, το φίδι μπορεί να είναι ο Δίας ο οποίος σύμφωνα με τα ορφικά, πήρε τη μορφή του φιδιού, προκειμένου έρθει σε ερωτική επαφή με την Περσεφόνη, από όπου γεννήθηκε ο Διόνυσος Ζαγρέας. Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, το φίδι σχεδόν εφάπτεται με το κεφάλι του Αλεξάνδρου, διότι αυτός, όπως και ο Διόνυσος, ήταν επίσης γιος του Δία.
» Εναλλακτικά, το φίδι θα μπορούσε να είναι ο Λάδων, το φίδι που βρίσκεται συνήθως τυλιγμένο γύρω από το δέντρο στον κήπο των Εσπερίδων. Η παρουσία του θα μπορούσε να εξηγηθεί από την παράδοση, βάση της οποίας το φίδι και το δέντρο βρισκόταν κοντά στον ποταμό Στρυμόνα και επιπλέον είναι πιθανό να θέλει να υπογραμμίσει το ότι ο πολεμιστής κοντά στο δέντρο -δηλαδή ο Αλέξανδρος- είναι ο νέος Ηρακλής.
Από στιλιστική άποψη, το δέντρο αναπαριστάται σε απλοποιημένη μορφή, με ένα παχύ κορμό και λίγα κλαδιά. Είναι παρόμοιο με τα δέντρα που βλέπουμε στην ζωφόρο με το κυνήγι στον βασιλικό τάφο του Φιλίππου ΙΙ στις Αιγές καθώς και στο ψηφιδωτό με τη μάχη του Αλεξάνδρου στην Casa del Fauno στην Πομπηία.
Αρχαίες ζωγραφικές παραστάσεις που αναδεικνύουν την ομοιότητα της τεχνοτροπίας στην αποτύπωση του δέντρου στο τμήμα της ζωφόρου με τον πολεμιστή.
Έτσι, χάρη σε αυτά τα παραδείγματα το δέντρο υποδηλώνει μια στενή σχέση με καλλιτεχνικά έργα τέχνης που ανατέθηκαν από την βασιλική εξουσία την εποχή του Αλεξάνδρου και των πρώτων Διαδόχων. Εάν το δέντρο ήταν μεταγενέστερο (υστερο-ελληνιστικό ή ρωμαϊκό) θα ήταν πιο νατουραλιστικό.
» Ο πολεμιστής κρατάει ασπίδα και κράνος που δεν είναι κατάλληλα για το μέγεθός του, αλλά είναι μεγαλύτερα: ίσως αυτός φέρει τα όπλα του πολεμιστή που τιμάται στην ζωφόρο. Το μυθικό αρχέτυπο αυτής της αναπαράστασης -ενός ήρωα δηλαδή που φέρει τα όπλα ενός άλλου ήρωα- έχει ρίζες στον Όμηρο, όπου ο Πάτροκλος πηγαίνει στη μάχη φορώντας τα όπλα του Αχιλλέα. Επιπλέον, το επεισόδιο της διαφοράς μεταξύ του Οδυσσέα και του Αίαντα για τα όπλα του Αχιλλέα, μάς προσφέρει την αρχετυπική ιδέα ότι, φέροντας τα όπλα του ενός λατρεμένου ήρωα ήταν σημάδι μεγάλης διάκρισης και ασυνήθιστης τιμής.
» Από τις πρόσφατες επιγραφικές μαρτυρίες αποκαλύπτεται ότι ο τύμβος Καστά ήταν, μεταξύ άλλων και ηρώο του Ηφαιστίωνα. Δεδομένου ότι ο πολεμιστής της ζωφόρου είναι πολύ πιθανό να είναι ο Αλέξανδρος, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα αυτός φέρει τα όπλα του αγαπημένου συντρόφου του Ηφαιστίωνα μετά το θάνατό του.
Ο πολεμιστής αναπαριστάται μπροστά από ένα άλογο το οποίο είναι και αυτό σε προφίλ και των οποίου η κεφαλή μπορεί να χρονολογηθεί: η ανατομία της κεφαλής του αλόγου μαζί με την χαίτη μπορεί να συγκριθεί με παραστάσεις αλόγων στο υστεροκλασικό Αρτεμίσιο της Εφέσου.
Κεφαλή αλόγου από το Αρτεμίσιο της Εφέσου. Είναι όμοιο με αυτό της ζωφόρου από την Αμφίπολη.
» Η αιχμή μιας σάρισσας εμφανίζεται μπροστά από την ασπίδα και ανήκει στον επόμενο πολεμιστή μάλλον πεζεταίρο της νεκρικής πομπής. Ένα δεύτερο κομμάτι της ζωφόρου στο οποίο σώζεται μόνο το κατώτερο τμήμα αναπαριστά τα πίσω πόδια ενός αλόγου σε κίνηση. Το άλογο μάλλον ανήκει και αυτό στην νεκρική πομπή.
» Στο Λούβρο βρίσκουμε το κεφάλι ενός νεαρού άνδρα σε Θάσιο μάρμαρο, το οποίο όπως φαίνεται ανήκει σε πρόστυπο (σσ: προεξεχον) ανάγλυφο, έχει παρόμοια χαρακτηριστικά, τεχνοτροπία και μέγεθος με τα κομμάτια που προαναφέρθηκαν.
Κεφαλή από ανάγλυφο που σώζεται στο μουσείο του Λούβρου
Η προέλευσή του είναι η Αμφίπολη στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά δυστυχώς το ακριβές σημείο εύρεσής του είναι άγνωστο. Το τμήμα αυτό ενδέχεται να συνανήκει στην ίδια ζωφόρο.
» Η σκηνή που σώζεται στο πρώτο κομμάτι ενδέχεται να ήταν το πιο σημαντικό μέρος της ζωφόρου, έτσι μπορεί να τοποθετηθεί στο μέσο της μετωπικής πλευράς του βάθρου του Λέοντος. Κι αυτό γιατί αποτελεί πηγή έμπνευσης για μια μαρμάρινη αναθηματική στήλη από το δεύτερο μισό του 3ου αι. π.Χ., στην οποία αναπαριστάται υψηλόβαθμος Μακεδόνας αξιωματικός που κρατά στο δεξί του χέρι μια φιάλη πλησίον ενός βωμού.
Μαρμάρινη στήλη από τον 3ο αιώνα π.Χ. Αναπαράσταση Μακεδόνα αξιωματικού. Η ομοιότητα με το κομμάτι ζωφόρου από την Αμφίπολη είναι προφανής.
Από την αριστερή του πλευρά εμφανίζεται ένας πιο μικρόσωμος πολεμιστής, με στρογγυλή ασπίδα και κράνος, όμοιος με τον πολεμιστή της ζωφόρου μας. Στο πλάι του πολεμιστή εμφανίζεται άλογο σε προφίλ στον ίδιο τύπο με αυτόν της ζωφόρου. Η αναφορά της στήλης αυτής στην ζωφόρο είναι σαφής και θα μπορούσε να είναι τοποθετημένη κατά μήκος του παρόδιου νεκροταφείου της Αμφίπολης προς τον τύμβο Καστά.
» Είναι επίσης πιθανό, όπως ο αφηρωισμένος Μακεδόνας στης στήλης αυτής κρατά φιάλη αναμένοντας σπονδή και προφανώς θα ήταν και στο τμήμα της ζωφόρου που λείπει μπροστά από τον στρατιώτη, έτσι και σε μια άλλη ενεπίγραφη στήλη του 4ου αι. παρουσιάζονται ομοιότητες, οι οποίες μάς βοηθούν σε μια περαιτέρω ερμηνεία. Το αναθηματικό ανάγλυφο με αριθμό 1084 που σώζεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης, είναι αφιερωμένο στον Ηφαιστίωνα ως ήρωα.
Αναθηματικό ανάγλυφο από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης, αφιερωμένο στον Ηφαιστίωνα ως ήρωα.
Η στήλη αυτή παρουσιάζει επίσης ένα αφηρωισμένο νεαρό άνδρα να στέκεται κρατώντας φιάλη, με ένα άλογο στο φόντο. Βάσει μελετών αλλά και της επιγραφής, ο άνδρας ταυτίζεται με τον Ηφαιστίωνα λόγω της μεγάλης ομοιότητας του κεφαλιού του με το χάλκινο κεφάλι του Ηφαιστίωνα το οποίο βρίσκεται σήμερα στη Μαδρίτη, με αρχική προέλευση από την Ρώμη.
Χάλκινο πορτραίτο του Ηφαιστίωνα από το Μουσείο Πράντο της Μαδρίτης.
Στην στήλη της Θεσσαλονίκης, μια ηλικιωμένη γυναίκα, ντυμένη με χιτώνα και μανδύα σπένδει στην φιάλη του ήρωα από μια οινοχόη. Φέρει επίσης ένα βάζο για θυμίαμα, αποκαλύπτοντας έτσι τον σημαντικό της ρόλο στη λατρεία του ήρωα. Πιθανότατα είχε υψηλό ιερατικό ρόλο στο Ηρώο του Ηφαιστίωνα και θα μπορούσε να ταυτιστεί με την Ολυμπιάδα.
» Το πρόσωπο του νεαρού άνδρα στο θραύσμα από το Λούβρο είναι παρόμοιο με το του Ηφαιστίωνα στην στήλη της Θεσσαλονίκης και έτσι θα μπορούσε να ταυτιστεί με τον αφηρωισμένο νεκρό μπροστά από τον στρατιώτη στη ζωφόρο του βάθρου του λέοντος στον τύμβο Καστά, αναπαριστώντας τον ίδιο τον Ηφαιστίωνα.
Οι σκέψεις αυτές οδηγούν στην πιθανότητα ο Ηφαιστίων και η ηλικιωμένη γυναίκα που σπένδει σε αυτόν στην στήλη της Θεσσαλονίκης, να μιμείται μια προγενέστερη σκηνή, αυτήν της ανάγλυφης ζωφόρου στον Καστά και ότι το κεφάλι του Ηφαιστίωνα που σώζεται μέχρι σήμερα στο Λούβρο, να ανήκει στην ζωφόρο του βάθρου του Λέοντος.
» Τέλος, η στήλη με το φίδι γύρω από έναν παχύ κορμό δέντρου πιθανότατα βρισκόταν στο εσωτερικό του τύμβου, επειδή οι επιφάνειές της είναι καλά διατηρημένες και δεν αποκαλύπτουν μια παρατεταμένη έκθεση στις καιρικές συνθήκες.
Μαρμάρινη στήλη με φίδι κουλουριασμένο σε παχύ κορμό δέντρου. Εύρημα από το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης.
Η ταύτιση της θέσης της στον χώρο 4 και η προφανής σύνδεσή της με την συκιά και το φίδι που αναπαρίστανται στην ζωφόρο, όπου η νεκρική πομπή περνά μπροστά από αυτήν, μας οδηγεί σε μια σειρά πιθανών ερμηνειών, δεδομένου ότι το κομμάτι της ζωφόρου και η στήλη βρέθηκαν μαζί. Το σίγουρο είναι ότι εντάσσονται στην πρακτική μιας χθόνιας λατρείας, συνδέοντας τον κόσμο των νεκρών με τον κόσμο των ζωντανών, ως εικονογραφικό μοτίβο και σύμβολο μιας ευτυχισμένης μετά θάνατον ζωής, βάσει της ορφικής αντίληψης περί μακαριότητας».
Καταρρίπτοντας μία προς μία τις έντονες αντιρρήσεις κάποιων Ελλήνων αρχαιολόγων γύρω από τις τολμηρές προτάσεις του, ο Αντόνιο Κόρσο εξηγεί ότι «η στήλη είναι όντως κομμάτι ζωφόρου, δεν είναι τμήμα πχ επιτύμβιας στήλης όπως είπε κάποια συνάδελφος. Αυτό φαίνεται, τόσο από το γεγονός ότι α) είναι πάρα πολύ μεγάλη για επιτύμβια στήλη, β) η υποδομή στήριξης από την πίσω πλευρά της πλάκας είναι τυπική για ζωφόρους, γ) στις στήλες το φίδι δεν πλησιάζει τόσο πολύ την περικεφαλαία, δ) σε αυτές τις περιπτώσεις το πρόσωπο είναι ιδεαλιστική απεικόνιση και όχι ρεαλιστικό πορτραίτο, ε) υπάρχει πομπή ιππέων κάτι που συνηθίζεται στις ζωφόρους και όχι στις επιτύμβιες στήλες, στ) η καλλιτεχνική ποιότητα είναι πολύ υψηλή, στοιχείο που συνάδει με μια ζωφόρο σε περίοπτο και μεγαλοπρεπές μνημείο και άρα σε γενναιόδωρη χορηγία, ζ) το κεφάλι που φυλάσσεται στο μουσείο του Λούβρου προέρχεται και αυτό από την Αμφίπολη, πιθανότατα ανήκε και αυτό στη ζωφόρο του Καστά.
Το κεφάλι που φυλάσσεται στο μουσείο του Λούβρου προέρχεται και αυτό από την Αμφίπολη.
Σε αυτή την υπόθεση οδηγούμαστε διότι φιλοτεχνήθηκε την ίδια περίοδο, η τεχνοτροπία και το μέγεθος είναι πανομοιότυπα με το κεφάλι του στρατιώτη και φυσικά και το μάρμαρο είναι το ίδιο, θασίτικο. Το ίδιο ισχύει επίσης και για το πρόσωπο του Ηφαιστίωνα από το γλυπτό της Θεσσαλονίκης. Επομένως, θεωρώ πως θα πρέπει να απεικονιζόταν και ο Ηφαιστίωνας στην ζωφόρο».
Με την άποψη του κ. Κόρσο συντάσσεται και ο κ. Λεφαντζής, ο οποίος λέει ότι «το κομμάτι με τον πολεμιστή και το άλογο είναι σαφέστατα τμήμα ζωφόρου, διότι γνωρίζουμε παρόμοια τμήματα ζωφόρου σε βάθρα, τα οποία περιέτρεχαν μνημεία, στην Μικρά Ασία, σε αρκετές περιπτώσεις. Και μάλιστα τα συγκεκριμένα βάθρα χρονολογούνται σε περιόδους ακόμη και προγενέστερες αυτής που προτείνεται για την Αμφίπολη».
Για τις «Καρυάτιδες» και τις Σφίγγες
Ο κ. Μιχάλης Λεφαντζής επισημαίνει, και πάλι για την πιστότητα της χρονολόγησης, ότι «η γραπτή ζωφόρος που βρέθηκε στον τρίτο χώρο του μνημείου, μπορεί να χρονολογηθεί, γιατί είναι φτιαγμένη με την μέθοδο της εγκαυστικής, χωρίς φόντο. Εάν ήταν ρωμαϊκή, θα είχε φόντο. Η αποτύπωση των μορφών, η τετραχρωμία που χρησιμοποιήθηκε, όπως και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά, μάς δείχνουν ότι η γραπτή ζωφόρος είναι πρώιμη».
Κατά τον κ. Λεφαντζή είναι ξεκάθαρο ότι «το μνημείο δεν μπορεί να είναι μεταγενέστερο από το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα, διότι έχει κατασκευαστεί επάνω σε μια μάζα χώματος, η οποία είναι κατοπινή ή σύγχρονη με την κατασκευή της καμάρας. Και αυτό πιστοποιείται από όλους τους επιστήμονες».
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι όμως η ανάλυση του κ. Μιχάλη Λεφαντζή για τα αγάλματα που κοσμούν το ταφικό μνημείο: «Κάποιοι είπαν ότι τα γλυπτά είναι μεταγενέστερα και είναι 'φερτά', τοποθετήθηκαν δηλαδή εκ των υστέρων στον Τύμβο. Εξήγησα ότι οι Κόρες είναι τεμάχια μαρμάρου αξεχόντριστα (σσ: μονοκόμματα, μη κατεργασμένα) τετραγωνισμένα και μεγάλα -στην αρχή της διαδρομής τους- τα οποία τοποθετήθηκαν ως στύλοι στη συγκεκριμένη θέση και λαξεύτηκαν επί τόπου από τον γλύπτη.
Οι δύο Κόρες είναι σύγχρονες της κατασκευής της καμάρας, γιατί τα κομμάτια του επιστυλίου, όπως και οι τοίχοι επάνω στις οποίες εδράζουν οι βάσεις των δύο Κορών, είναι συνέχεια της τοιχοποιίας, έως τη στάθμη που βρίσκονται τα πόδια τους. Γωνιάζουν, δε, τόσο καλά, διότι ακριβώς είναι σύγχρονες με την κατασκευή της καμάρας. Μάλιστα, το επιστύλιο πάνω από τις Κόρες εισβάλλει μέσα στην καμάρα, όπως και το ιωνικό επιστύλιο του χώρου 2. Αυτό δεν μπορεί να έγινε σε ύστερη φάση.
» Για τις Σφίγγες ειπώθηκε ότι το κεφάλι δεν ταιριάζει με το σώμα. Έχει γίνει όμως τομή, έχει ληφθεί εκμαγείο της διατομής της απόληξης του λαιμού στην κεφαλή της Σφίγγας, με την εγκοπή που σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση και στις δύο Σφίγγες. Το προφίλ και τα χαρακτηριστικά της εγκοπής έχουν ταυτιστεί, με βάση το εκμαγείο της ανατολικής Σφίγγας. Επίσης τα φτερά, επειδή σώζονται οι εγκοπές και οι γόμφοι ένθεσης των φτερών επάνω στα γλυπτά, έχουν ταυτιστεί τα τρία από τα τέσσερα φτερά και σώζονται σε πάρα πολύ κατάσταση. Έχουμε πάρα πολλά κομμάτια και μπορούν να συντεθούν και να διαμορφώσουν το σύνολο.
» Τα φτερά των Σφιγγών έχουν συναρμοστεί στο Μουσείο της Αμφίπολης, έτσι ώστε στο μέλλον να γίνει μια δοκιμαστική τοποθέτηση πάνω στα αγάλματα. Αυτή η εργασία θα γίνει μετά το πέρας της αναστύλωσης. Επάνω στα αγάλματα έχουν συναρμοστεί όλα τα κατώτερα τμήματα των πτερυγίων, εκεί έγινε δοκιμαστική τοποθέτηση, για να δούμε εάν ταιριάζουν.
»Το κεφάλι της μίας Σφίγγας 'κοίταγε' μέσα και το άλλο έξω. Αυτό φαίνεται από τις εγκοπές που υπάρχουν πάνω στα γλυπτά για την ένθεση της κεφαλής, οι οποίες έχουν διαφορετική κλίση. Και όχι μόνο κλίση, αλλά και κίνηση στη στροφή του λαιμού, κάτι που συναρτάται με την συνολική γεωμετρία των γλυπτών: Υπάρχει ελαφρά προβολή του ενός από τα μπροστινά πόδια. Και στις δύο υπάρχει προβολή του εμπρός δεξιού, καθώς οι Σφίγγες είναι απόλυτα συμμετρικές, οπότε είναι σαφές ότι κοιτάζουν σε αντίθετη κατεύθυνση η μία από την άλλην.
» Επιπλέον, εάν οι Σφίγγες είχαν μεταφερθεί από κάπου αλλού, τότε τα εσωτερικά τους φτερά, προς την πλευρά της καμάρας, δεν θα ήταν καταβιβασμένα. Θα ήταν σε κανονική θέση, εφόσον θα ήταν ελεύθερα γλυπτά. Και όμως, τα εσωτερικά φτερά είναι καταβιβασμένα, από κατασκευής τους, όπως φαίνεται από τις εγκοπές και τους γόμφους (σσ: τα σημεία σύνδεσης)».
Ο Λέων στην κορυφή και οι επιγραφές
Η θεωρία του κ. Μιχάλη Λεφαντζή ότι ο Λέων της Αμφίπολης, το γιγαντιαίο και επιβλητικό άγαλμα-ορόσημο της περιοχής, αρχικά ανήκε στο ταφικό συγκρότημα του Τύμβου Καστά, έχει προκαλέσει μεγάλη αναταραχή στην κοινότητα των αρχαιολόγων. Η διατύπωση της συγκεκριμένης υπόθεσης έχει γίνει προ τριετίας περίπου και ο αρχιτέκτων την ενισχύει διαρκώς, σε κάθε επιστημονική παρουσίασή του σχετικά με την Αμφίπολη. Ο κ. Λεφαντζής είναι απολύτως πεπεισμένος ότι ο Λέων βρισκόταν στην κορυφή του Τύμβου, πάνω από το μνημείο και απορρίπτει εντελώς την αντίρρηση που προέβαλε κάποιος γεωλόγος, ότι δηλαδή ο λόφος δεν θα άντεχε τόσο μεγάλο βάρος. Ο κ. Μιχάλης Λεφαντζής κατ' αρχήν παραπέμπει σε ειδικότερους του ιδίου επιστήμονες: «Ο κος Δημήτρης Εγγλέζος και ο κος Σπύρος Παυλίδης (σσ: καθηγητής Γεωλογίας ΑΠΘ), ο καθένας από τη δική του σκοπιά, έλεγξαν το θεμέλιο της κορυφής και μέσω προσομοιώσεων το ανασύστησαν στην αρχική του κατάσταση. Αυτή η κατάσταση είναι πλήρους κατάχωσης και φαίνεται ότι αντιστοιχεί ακριβώς στο βάθρο του Λέοντος. Εκεί υπάρχει μια εφελκυστική, κάθετη ρηγμάτωση η οποία, τοποθετημένη στο γεωτεχνικό μοντέλο το οποίο χρησιμοποίησε ο κος Εγγλέζος, με τα φορτία τα οποία θα μπορούσε να έχει ακόμη και στις μέγιστες τιμές το βάθρο με το Λιοντάρι, αξεχόνδριστο και όχι ξεχονδρισμένο, έγινε κατανοητό ότι η ρηγμάτωση υποδηλώνει βάρος ανάλογο με αυτό του Λιονταριού επάνω στο θεμέλιο».
Με πιο απλά λόγια, κάνοντας μια εικονική αποκατάσταση του Τύμβου Καστά, μια προσομοίωση μέσω υπολογιστή, φαίνεται ότι το βάρος του Λέοντα -και δη πριν το άγαλμα λαξευτεί, απλώς σαν όγκοι μαρμάρου- ταιριάζει ακριβώς σε διαστάσεις με το θεμέλιο που έχει αποκαλυφθεί στην κορυφή του Τύμβου. Επίσης, το βάρος του Λέοντα μαζί με το βάθρο του, όπως δείχνει η ψηφιακή αναπαράσταση, θα προκαλούσε αυτές ακριβώς τις ζημιές (ρωγμές) στο θεμέλιο. Έλα ελαφρύτερο άγαλμα θα προξενούσε διαφορετικού τύπου ρηγματώσεις, όπως και ένα βαρύτερο.
Ο κ. Λεφαντζής προχωρά όμως σε επιπλέον λεπτομέρειες για τον Λέοντα: «Στο κέντρο του κυκλικού περιβόλου ο Λέων κοιτά νοτιοανατολικά, προσανατολισμένος σε ιερά οικοδομήματα πλησίον του Τύμβου. Είναι σχεδιασμένος με οπτική διόρθωση, έτσι ώστε να φαίνεται από απόσταση μεγαλύτερη των 80 μ. και από αρκετά χαμηλότερη στάθμη.
Στο σύνολο των παλαιότερα ευρεθέντων 11 μαρμάρινων μελών του Λέοντος, που βρέθηκαν κατά μήκος του Στρυμόνα σε ακτίνα 4 χιλιομέτρων μακριά από την σημερινή του θέση, μαζί με τεμάχια του περιβόλου, προστίθενται και άλλα τρία μέλη που βρήκαμε πρόσφατα, τα δύο στο Στρυμόνα και το ένα στον Τύμβο. Η ταύτιση της θέσης του Λέοντος με το θεμέλιο στην σημερινή του θέση δεν είναι η σωστή. Το μόνο αρχιτεκτονικό σύνολο με εκτεταμένη χρήση μαρμάρου στην περιοχή ήταν ο Λέων μαζί με το βάθρο του και από την άλλη ο περίβολος του Τύμβου Καστά. Έχουμε λοιπόν ένα περιτειχισμένο 'άνδηρο' (σσ: πλάτωμα) αλλά και εξωτερικούς ιερούς περιβόλους που τυπολογικά, προσδίδουν μια περίοπτη θέση στο γλυπτό και στο βάθρο του».
Σε ό,τι αφορά τις πολυσυζητημένες επιγραφές «(Π)ΑΡΕΛΑΒΟΝ» και το σύμπλεγμα των γραμμάτων, εν είδει μονογράμματος που ακολουθούν, ο κ. Λεφαντζής διευκρινίζει ότι «εγώ δεν έκανα ερμηνεία, απλώς διάβασα μια επιγραφή που ανέγραφε 'ΠΑΡΕΛΑΒΟΝ' και ένα μονόγραμμα με ένα 'η' και ένα 'ν'. Όσοι λένε ότι αυτή η επιγραφή είναι του 1ου μ.Χ. αιώνα, καλό θα είναι να περιμένουν την μελέτη των επιγραφολόγων, που είναι οι ειδικοί επί του θέματος. Θα τα μάθουμε όλα από την μελέτη του καθηγητή στο ΑΠΘ κου Παντελή Νίγδελη. Πέραν των μονογραμμάτων ΑΝΤ, του ΑΙ και του Ε στον σωζόμενο κατά χώραν περίβολο, το '…ΑΡΕΛΑΒΟΝ ΗΝ', καταλαμβάνει ολόκληρο το μέτωπο τριών στέψεων ορθοστάτη του περιβόλου οι οποίοι βρίσκονται στα διάσπαρτα με τον Λέοντα, με τα γράμματα να έχουν ύψος άνω των 23 εκατοστών. Είναι εμφανές ότι χαράχτηκε στο αξεχόντριστο τεμάχιο πριν από την διαμόρφωση της περιταίνιας και της αδρής επιφάνειας στο μέτωπό του και έγινε προσπάθεια να σβηστεί (rasura). Το Π χωράει στην οικοδομική αυτή επιγραφή».
Η σημερινή κατάσταση του μνημείου
Καθώς κυκλοφορούν διάφορες διαδόσεις σχετικά με την πραγματική κατάσταση του ταφικού μνημείου, ιδιαίτερα ύστερα από μια μακρά περίοδο κατά την οποίαν είχε εγκαταλειφθεί πλήρως, το protothema.gr απηύθυνε σχετικό ερώτημα στον πολιτικό μηχανικό της ανασκαφής. Ως ο πλέον αρμόδιος για την ευστάθεια και την προστασία του μνημείου, ο κ. Δημήτρης Εγγλέζος διευκρινίζει ότι «αυτή τη στιγμή εξακολουθεί να παραμένει η προσωρινή στερέωση, η οποία είχε χρησιμοποιηθεί κατά την αποκάλυψη, δηλαδή από το 2014. Η στερέωση αυτή είναι επαρκής για τις συνθήκες που επικρατούν τώρα, έχει γίνει μελέτη στο ΚΑΣ και μάλιστα εγκεκριμένη, που προβλέπει τροποποίηση αυτής της στερέωσης διότι δεν καλύπτει τον σεισμό του κανονισμού. Δηλαδή, εάν, ο μη γένοιτο, συνέβαινε ο σεισμός που προβλέπει ο κανονισμός, θα είχαμε αστοχίες. Αυτό είναι γνωστό, έχει γίνει σχετική μελέτη, είχε τεθεί εξ αρχής και από εμένα τον ίδιον ότι μετά την προσωρινή στερέωση, οφείλουμε να την επαναπροσδιορίσουμε με την άνεση που έχουμε, υπολογιστικά πλέον, για να καλύπτουμε όλα τα σενάρια φόρτισης. Η μελέτη είναι εγκεκριμένη και περιμένει την υλοποίησή της.
Δεν ξέρουμε πότε θα γίνει αυτή η εργασία, αυτό όμως που μπορεί να πει κανείς είναι ότι όσο νωρίτερα γίνει, τόσο το καλύτερο, διότι δεν μπορούμε να ξέρουμε πότε θα συμβεί ένα δυσάρεστο φαινόμενο.
Από το Δεκέμβριο του 2014 έως το Νοέμβριο του 2015, στην πραγματικότητα δεν έγινε καμία εργασία που να αφορά την προστασία περιβόλου και μνημείου. Εγκρίθηκαν όμως οι μελέτες, οι οποίες είχαν κατατεθεί τμηματικά από 1η Σεπτέμβρη έως μέσα Οκτώβρη και από εκεί και πέρα ξεκίνησε η υλοποίηση τουλάχιστον κάποιου μέρους αυτών των μελετών.
Στο διάστημα αυτό υπήρξαν οι αστοχίες που έχουν καταγραφεί και στον τύπο και έχουν αναφερθεί και από εμένα, λόγω του πολύ βαρέως χειμώνος του 2014-'15, με κάποιες αστοχίες, σίγουρα στα πρανή και σε τμήματα του περιβόλου. Αυτή τη στιγμή, με τις παρεμβάσεις που έχουν γίνει, θα έλεγα ότι ο περίβολος πλέον είναι αρκετά προστατευμένος. Βέβαια, είχαν προταθεί κάποια προσωρινά μέτρα αλλά δεν υλοποιήθηκαν τότε, καθώς επαναπροσδιορίστηκαν πολλά πράγματα. Ωστόσο, η μελέτη που προβλέπει ακριβώς τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν, έχει κατατεθεί 1η Σεπτέμβρη του 2015. Δηλαδή ανατέθηκε τον Αύγουστο του 2015, υλοποιήθηκε μέσα σε έναν μήνα, εγώ είμαι ο συντάκτης, και από εκεί και πέρα ξεκίνησε μία διαδικασία για την επιχείρηση προστασίας του περιβόλου, η οποία οδήγησε σε ανάδοχο χορηγό, σε συγκεκριμένη κατασκευαστική εταιρία και υλοποιήθηκε μέρος της μελέτης τον Νοέμβριο του 2015. Και έχει οδηγήσει σε μια πολύ πιο ασφαλή κατάσταση τον περίβολο.
Εάν δεν υπήρχε ο ιδιώτης χορηγός, προφανώς θα είχε γίνει διαγωνισμός. Το ότι έγινε υπό μορφήν χορηγίας δεν σημαίνει ότι δεν τηρήθηκαν διαδικασίες επίβλεψης και όλα τα προβλεπόμενα από πλευράς πολιτείας.
Προκειμένου να φτάσουμε στην οριστική ασφάλεια του μνημείου υπολείπονται και άλλες εργασίες που πρέπει να γίνουν. Θα έλεγα ότι σήμερα έχει υλοποιηθεί το 70% των εργασιών της μελέτης που έχουμε καταθέσει. Σε όσον αφορά στην ασφάλεια όμως, το 30% που έχει ήδη υλοποιηθεί, έχει αυξήσει την προστασία του μνημείου κατά 70%. Δεν υπάρχει συνάρτηση του υπολειπόμενου κομματιού με κάποιο έλλειμμα ασφάελειας. Οι πιο σημαντικές προβλέψεις έχουν υλοποιηθεί.
Το τι πρέπει να γίνει, είναι γνωστό. Είναι θέμα προγραμματισμού χρόνου και χρημάτων. Δεν μπορεί να γίνει σοβαρή εκτίμηση κόστους, αλλά τα ποσά δεν είναι υπέρογκα. Και επειδή θα μπορούσε να πει κανείς ότι το μνημείο έχει και ανταποδοτικότητα και στην περιοχή, είναι η επισκεψιμότητα και η ανάδειξη, ότι η επένδυση αυτή, σε κάθε περίπτωση, αξίζει τον κόπο.
Ακόμη και εάν τα χρήματα ήταν πολλά -που δεν είναι- θα έπρεπε να προχωρήσει η αναστήλωση του μνημείου. Αλλά έως ότου φτάσει κανείς στο σημείο να μιλά για επισκεψιμότητα, μένουν ακόμη πολλά να γίνουν. Προηγούνται αρκετές μελέτες και διερευνήσεις που δεν έχουν εκπονηθεί ακόμη.
» Σχετικά με τις ζημιές στον τρίτο θάλαμο που υποτίθεται πως προκλήθηκαν από τα χωματουργικά μηχανήματα έχει δοθεί μελέτη, εγκεκριμένη παμψηφεί από το ΚΑΣ, παρουσία όλων των μελών του τον Οκτώβρη του 2015, η οποία αναλύει λεπτομερώς την παθολογία του τέταρτου χώρου και από που προκλήθηκαν οι ζημιές. Τα εκσκαπτικά μηχανήματα πέρασαν σε χαμηλό ύψος από τον πρώτο και τον δεύτερο θάλαμο, όπου δεν παρατηρούνται σοβαρές αστοχίες. Τα προβλήματα υπάρχουν στον τρίτο θάλαμο, από όπου τα σκαπτικά μηχανήματα, όμως, δεν πέρασαν από πάνω. Και πέρασαν όταν πλέον είχε περαιωθεί η στήριξη εσωτερικά και παρατηρούσαμε και εμείς από μέσα τη συμπεριφορά.
Στην παρουσίαση του ΑΕΜΘ τεκμηριώθηκε ότι σοβαρές βλάβες στον τρίτο θάλαμο προκλήθηκαν από μεγάλου ύψους επιχώσεις, σχετικά πρόσφατες. Έγινε σύγκριση υπολογισμού με την πραγματικότητα. Οι παλαιοί μεγάλοι σεισμοί, πχ της Βυζαντινής περιόδου δεν φαίνεται να έχουν παίξει σοβαρό ρόλο στις βλάβες του μνημείου».
Γιατί βάλλονται οι ανασκαφείς;
Παρόλο που είναι εμφανής η αρνητική στάση μερίδας αρχαιολόγων έναντι των ανασκαφέων, εκ μέρους της «ομάδας Περιστέρη» των ερευνητών της Αμφίπολης, ο κ. Μιχάλης Λεφαντζής παρακάμπτει τις όποιες αλγεινές εντυπώσεις προκάλεσε η συμπεριφορά ορισμένων επιστημόνων: «Δεν θεωρώ ότι υπάρχουν επιθέσεις. Όταν υπάρχει επιστημονική ζύμωση, υπάρχουν επιστημονικές αντιπαραθέσεις. Και αυτά τα ζητήματα λύνονται με επιχειρήματα. Καλό είναι αυτά τα επιχειρήματα να είναι επιστημονικά και όχι σύμφωνα με τα συμφέροντα του καθενός».
Εν κατακλείδι, πάντως, ο κ. Λεφαντζής εξομολογείται ότι παραμένει γοητευμένος από τα ευρήματα του Τύμβου Καστά: «Εγώ δεν νομίζω ότι όλα αυτά τα οποία έχουμε παρουσιάσει το τελευταίο διάστημα αποτελούν εκπλήξεις σε σχέση με το μνημείο. Το ίδιο το μνημείο αποτελεί μοναδικό δείγμα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, τον οποίον μπορώ να πω ότι θαυμάζω και, όσο περισσότερο εμβαθύνω στα γεωμετρικά του στοιχεία και τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες, τόσο του Ταφικού συνόλου όσο και του περιβόλου, μπορώ να πω ότι αυτός που εκπλήσσεται περισσότερο είμαι εγώ ο ίδιος. Βεβαίως, ο αρχιτέκτων είναι ένα κομμάτι μιας διεπιστημονικής ομάδας, η οποία έρχεται προ εκπλήξεων, καθώς δεν περιμέναμε ότι όλα τα στοιχεία της κατασκευής θα είναι τόσο αρμονικά και τόσο μελετημένα.
» Επίσης, κάτι σημαντικό: Ίσως είναι μία από τις λίγες φορές που ένα αντικείμενο αρχαιολογικής έρευνας έτυχε μιας τόσο σφαιρικής παρουσίασης με επιστήμονες, τεχνικούς, μηχανικούς και γεωλόγους, αρχαιολόγους, ανθρωπολόγους κ.λπ. Και όλοι αυτοί δεν εργάστηκαν αποσπασματικά ή αποκομμένα δίνοντας ο καθένας ξεχωριστά τα πορίσματά του. Αντιθέτως διέθεταν συνοχή, μια αντίστιξη στοιχείων, στην οποία το κάθε ζήτημα δέχτηκε επεξεργασία από όλες τις δυνατές πλευρές. Υπ' αυτήν την έννοια, η Αμφίπολη όχι μόνο δεν διχάζει, αλλά ενώνει την επιστημονική κοινότητα».